Sheep in fog

​Sheep in fog

The hills step off into whiteness.
People or stars
Regard me sadly, I disappoint them.

The train leaves a line of breath.
O slow
Horse the colour of rust,

Hooves, dolorous bells ―
All morning the
Morning has been blackening,

A flower left out.
My bones hold a stillness, the far
Fields melt my heart.

They threaten
To let me through to a heaven
Starless and fatherless, a dark water.

Schapen in de mist  (2003, Anneke Brasinga)

De heuvels stappen weg, het wit in.
Mensen of sterren
Bezien me treurig, ik stel ze teleur.

De trein laat een streep ( ) adem achter.
O traag
Roestkleurig paard,

Hoeven, smartelijk gerinkel ―
De hele ochtend
Is de ochtend zwarter geworden,

Een bloem in de kou.
Mijn botten zijn vol stilte, de verre
Velden smelten in mijn hart.

Ze dreigen 
Mij de ingang tot een hemel
Sterrenloos, ( ) vaderloos, een donker water.

Schapen in mist (2011, Roelof Broekman)

De heuvels gaan op weg, het wit in.
Mensen of sterren
Staren me treurig aan, ik stel ze teleur.

De trein laat een streep van adem achter.
O traag
Paard de kleur van roest,

Hoeven, droefgeestige klokken ―
De hele ochtend
Is de ochtend zwart geweest,

Een bloem buitengesloten.
Mijn botten herbergen een stilte, de verre
Velden smelten mijn hart.

Zij dreigen
Mij toe te laten tot een hemel
Sterrenloos en vaderloos, een donker water.

---

Toelichting

De titel: ‘Sheep in fog’ wordt ‘Schapen in mist’. Schapen in mist ‘gehuld’ zou je kunnen lezen of: ‘Schapen in zwart’ als een titel van een schilderij: het veronderstelt een onlosmakelijk verband. Wanneer je ‘de mist’ zegt ontstaan er twee toestanden: de mist en de schapen. Zonder ‘de’ worden de schapen en de mist een gehele omstandigheid: ze schuiven in elkaar.

‘Step off’ is een ingewikkelde. Het is duidelijk dat het een beweging aangeeft, in dit geval de ‘whiteness’ in. Het gaat vooral om het aanvangen of beginnen van een beweging zoals wanneer men de linkervoet als eerste zet bij het ‘wegmarcheren’ (Van Dale). Het beeld van weg marcherende heuvels (mv) is plausibel: zoals militairen uitsluitend als groep doen aan exercitie: bij het vertrek ‘stappen zij uit met het linkerbeen’. Op weg gaan naar de witheid, ‘into whiteness’, kan prachtig marcherend: welbewust (!) marcheren (verdwijnen?) de heuvels in het wit (…van de mist?)
Maar hier ga ik duidelijk interpreteren. Als ik me meer richt op de letterlijke vertaling dan is ‘step off’ ‘beginnen’ of ‘aanvangen/starten’ (Van Dale). Wanneer je in het Nederlands zegt dat je morgen op vakantie gaat, dat je ‘vertrekt’, zeg je: ‘we gaan morgen op weg’. ‘Op weg’ zegt dan iets over de ‘aanvang’ van de reis. Vooral die ‘aanvang’ is in dit verband belangrijk en daarom lijkt de beste oplossing hier: ‘de heuvels gaan op weg’.

Met ‘regard’ kunnen we verschillende kanten op. De nadruk van de betekenis van ‘regard’, als we kijken naar de Nederlandse woorden voor ‘regard’, zit hem in het ‘in zich opnemen van de toestand van iets of iemand anders’. ‘Bezien’ lijkt me iets te licht, te gekunsteld als uitdrukking, en bij ons vooral gebruikt in de zin ‘dat valt nog te bezien’. ‘Beschouwen’ (Van Dale) veronderstelt een al wat langere blik van de observator: de mensen of de sterren beschouwen haar niet zomaar treurig, ze (de ik-persoon) heeft ze teleurgesteld. ‘Regard’ betekent ook ‘aandacht besteden aan’, ‘aankijken’ en zelfs ‘aanstaren’ (Van Dale): deze laatste veronderstelt zeker een wat langduriger observatie, met daarbij de mooie eigenschap dat het wat ‘levenloos’ overkomt, en kan zelfs apathische vormen aannemen. ‘…staren me treurig aan’ lijkt zo de meest treffende keuze in overeenstemming met de toon van het gedicht en met het ‘teleurstellen’.

Of het paard roestkleurig is, of dat de roestkleurige trein als beeld als het ware overgaat in een roestkleurig paard, is niet heel duidelijk. Onder de hoeven (‘hooves’) zitten hoefijzers die zeker een roestkleurig bruin bezitten: ook daar kan naar verwezen worden. Om dit alles in het midden te laten en om niet te veel betekenis te willen zoeken is het beter letterlijk te vertalen: ‘paard de kleur van roest’. De zin wordt dan, niet geheel onbekend als zinsvorm in de poëzie: ‘O traag paard de kleur van roest’. Door het zo te stellen kun je, en dat is aan de lezer, de roest nog koppelen aan de trein (ervoor) of de hoeven (erna) naast het feit dat het mogelijk is dat het paard hier bedoeld wordt als zijnde roestkleurig. ‘O slow rust coloured horse’ of ‘O slow horse with the colour of rust’…maar dat staat er dus niet: er wordt expliciet een verbinding weggelaten.

‘Dolorous bells’ vertalen als ‘smartelijk gerinkel’ lijkt me echt niet juist: er zit een voortdurende dreiging in dit gedicht van allerlei zaken die verdwijnen, met als hoogtepunt de mogelijke ‘toelating tot de hemel’. Letterlijk vertaald gaat het hier om ‘droefgeestige klokken’. Een prachtig beeld natuurlijk: de klokken van de dood. Klokken die luiden voor de overledene: de ik-persoon hoort ze al…veel dreigender dan dat kan het niet worden! Een prachtig beeld dus. Denk hierbij maar eens aan het schilderij ‘triomf van de dood’ van Pieter Brueghel waarop skeletten de klokken luiden…
De klokken zijn vooral ‘droefgeestig’ omdat ‘zij’ ze hoort terwijl ‘haar botten een stilte herbergen’ en ‘velden haar hart smelten’ etc.: het gaat haar aan.

‘Blackening’ zou letterlijk zoiets als ‘zwart maken’ zijn, hoewel dat in het Nederlands een duidelijk andere betekenis heeft dan hier bedoeld wordt. De ‘ochtend’ gaat hier het zwart in, het duister, alsof het zou kunnen verdwijnen. 
‘All morning’ herbergt overigens ‘mourning’: rouwen, heel mooi in ‘all morning the morning has been blackening’, maar dat is teveel een veronderstelling. 
‘Has been’ in vertaling wordt: ‘is geweest’. Als er had gestaan ‘morning is blackening’, dan zou de ‘ochtend zwart aan het worden zijn’. De ik-persoon ervaart vooral de ochtend als ‘blackening’. Voor haar is de ochtend ‘zwartig’ geweest. De andere coupletten zijn in het ‘nu’ geformuleerd, maar hier zegt ze iets over hoe de ochtend was, als een soort algemene beschouwing, precies middenin het gedicht, alsof ze voor even omkijkt, terwijl het daarna verder gaat: de dreiging tegemoet.
Het vervolg van de zin over ‘the morning’, na de komma van regel 9, staat ook in de beschouwende vorm. Je zou kunnen lezen: ‘like a flower left out’. ‘A flower left out’ is echter te vrij vertaald als ‘left out in the cold’, ‘een bloem in de kou’. Een bloem ‘buiten gesloten’ is letterlijk vertaald en mooier, ‘buiten’ heeft namelijk ook de betekenis van ‘buiten haarzelf’ en ‘gesloten’ als ‘gesloten voor haar’: de bloem speelt zo meer een rol die verweven is met de hoofdpersoon.

‘Mijn botten zijn vol stilte’ lijkt me als vertaling niet juist. ‘My bones hold a stillness’ wijst hier op een bezit van stilte, het binnenhouden, oftewel: het ‘herbergen’ van stilte. In Van Dale vinden we: ‘in bedwang houden’, ‘bevatten’ en ‘hebben’: daarin zit ‘herbergen’. ‘Ergens vol van zijn’ heeft in het Nederlands ook weer een bijbetekenis wat mijns inziens hinderlijk is voor de duidelijkheid van het gedicht. Ook hier geldt weer dat een meer letterlijk vertalen beter werkt: ‘mijn botten herbergen een stilte’ zegt het duidelijk, waarbij ik ‘hold’ de betekenis van ‘in zich houden’ (Van Dale) (en dat betekent dus niet dat het er vol van is!) geef van waaruit ik heb gekozen voor het mooiere ‘herbergen’.

De zin ‘they threaten to let me through to a heaven’ lijkt me een volwaardige Engelstalige zin die in de huidige vertaling wat al te dichterlijk is geworden: ‘ze dreigen mij de ingang tot een hemel’. ‘Let me through’ is ‘iemand doorlaten, onbelemmerd de toegang reiken, opzij gaan om iemand binnen te laten’. ‘Zij dreigen mij toe te laten tot een hemel’ is de letterlijke vertaling waarmee de juiste toon is gezet.
‘They’ zou ik vertalen met ‘zij’ (allen) om wat nadrukkelijker te stellen dat zowel de heuvels, de mensen, de sterren, de trein, het paard, de ochtend, de bloem, de botten en de velden allen bijdragen tot de toelating in de hemel: er is niets meer dat haar nog tegenhoudt.

Tot slot: ‘Sterrenloos, vaderloos’ zou verward kunnen worden met ‘vaderloze sterren’. De letterlijke vertaling is duidelijker: ‘Starless and fatherless’ wordt gewoon ‘Sterrenloos en vaderloos’.
​

---

Verantwoording

Dat het vertalen van poëzie een hachelijke onderneming is zal menig lezer, schrijver en uitgever kunnen beamen. Door de diversiteit aan benaderingen die mogelijk zijn, en veelal voortkomen uit problemen die zich tijdens het vertalen openbaren, is een keuze noodzakelijk. 
Anneke Brassinga heeft voor de Bezige Bij ‘Ariel’ van Sylvia Plath vertaald. Ik voel bij de onvertaalde gedichten iets anders dan bij de vertaalde. Daarmee bedoel ik dat het voelt alsof Anneke Brassinga met haar interpretatie een enkelvoudige duiding heeft gezocht. Het poëtische in de Engelstalige versie beweegt zich regelmatig naar een meer prozaïsche inhoud in de vertaalde versie, en ook omgekeerd.
De vraag dient zich aan of het wenselijk is dat er sprake is van het sturen van de lezer in een zekere richting: vooral als de vertaling sterk afwijkt van het origineel.
Wanneer ik Sylvia Plath in het licht zie van haar poëtisch vernuft, en denk daarbij aan het nawoord van Ted Hughes ‘de ontwikkeling van Sheep in Fog’, denk ik dat we met een poëzie te maken hebben waarin de lezer gedwongen wordt tot een hoge mate van concentratie, getuige het feit dat de schrijfster veel weglaat: open gaten die als het ware adem en gedachtemomenten bij de lezer oproepen. Juist dat is zo aantrekkelijk aan het lezen van sterke poëzie: het doet een beroep op de verbeelding van de lezer, omdat de dichter getuigt van een krachtige verbeeldingsaanleg die zich uit in een eigenzinnige particuliere taal waarmee ze het onnoembare probeert uit te drukken: niet alleen met bijzondere woorden, maar ook met een typische constructie of deconstructie van zinnen.
In dit verband zie ik liever een nieuwe vertaling die de particuliere eigenzinnigheid van Sylvia Plath volgt waarbij de vertaler uiterst zorgvuldig is met het bewaken van de identiteit van het originele werk. (Ik denk bijvoorbeeld dat door het levensverloop van Sylvia Plath dat wij nu kennen het gevaar op de loer ligt dat deze kennis ten onrechte, verraderlijk subtiel, deel gaat uitmaken van de vertalingen: het gedicht wordt zo beroofd van zijn autonomie, en daarmee de lezer van zijn autonome denk en gevoelswereld)
Om mijn voorstel kracht bij te zetten heb ik ‘Sheep in fog’ vertaald op een manier die de door mij voorgestelde benadering volgt en heb daarbij een uitvoerige toelichting geschreven om het waarom van mijn keuzes te verhelderen. Met het resultaat ben ik vooral gelukkig in het ‘beleven’ van het gedicht op eenzelfde manier als dat ik ervaar in het Engelstalige origineel. ​